Тухайн орон нутагт тулгамдаж буй байгаль орчны асуудлуудыг орон нутгийн төсвөөс санхүүжүүлэх нь хуулиар тогтоогдсон үүрэг юм. Өөрөөр хэлбэл орон нутгийн төсвөөс буюу аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн төсвөөс байгаль хамгаалахад чиглэгдсэн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх ёстой. Жишээ нь, Төсвийн тухай хуулийн 58 дугаар зүйл (Орон нутгийн төсвөөр хэрэгжүүлэх чиг үүрэг)-д “... сум өөрийн төсвөөр сумын нутаг дэвсгэрийн байгаль орчныг хамгаалах чиг үүргийг бие даан хэрэгжүүлнэ...” (58.4.6) гэж заасан байдаг. Энэ утгаараа сумын төсвөөс тухайн сумын байгаль орчны асуудлыг шийдвэрлэхэд зарцуулах хөрөнгийг гаргах ёстой байх нь. Өнөөдөр нийтлэг тогтсон жишгээр бол аймаг нь бүх сумдаа нэгтгэн байгаль хамгаалах арга хэмжээг нийтэд нь төлөвлөөд нэгдсэн байдлаар зохион байгуулж байна. Ингэснээр бодлогын у я л д а а х о л б о о ү ү с э ж , н э гд с э н төлөвлөлтийн дагуу байгаль хамгааллын ажил гүйцэтгэгдэж байгаа сайн талтай боловч төсвийн зарцуулалтынх нь үүднээс харвал шатлал хооронд холилдсон шинжтэй, сумын төсвөөс мөнгө гараад байна уу, эсвэл аймгийн төсвөөс мөнгө гараад байна уу гэдгийг ялгаж салгах нь тийм ч тодорхой харагдахааргүй байдаг. Энэ нь байгаль хамгаалахад зүй ёсоор зарцуулах ёстой санхүүжилт нь тарамдан үрэгдэх, зориулалт бусаар зарцуулах эх үндэс болж байна. Тэгэхээр иргэдийн Төлөөлөгч та өөрийн сум орон нутгийн төсвийг батлахдаа төсөвт суусан байгаль хамгаалах зардлыг ямар эх үүсвэрээр хангаж буйг нягтлан шалгаж байгаарай. Байгаль орчныг хамгаалахад сумын төсвөөс зарцуулах хөрөнгө нь үндсэн хоёр эх үүсвэрээс гарч болдог. Нэгдүгээрт орон нутгийн хөгжлийн сан, хоёрдугаарт, орон нутгийн төсвийн суурь зарлага. Иймээс дараа дараагийн асуултуудаар энэхүү эх үүсвэрүүдийг товчхон тайлбарлая.

Орон нутгийн хөгжлийн сан (ОНХС) нь нутгийн иргэдийн оролцоотойгоор тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийг шийдвэрлэх арга хэрэгсэл бөгөөд Төсвийн тухай хуульд тусгагдсан байдаг. Тухайн орон нутгийн иргэд нь өөрсдөө тус сангийн хөрөнгөөр хэрэгжих хөрөнгө оруулалтын төсөл, хөтөлбөрүүдийн санаачлан шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломжийг олгосон орон нутгийн хөгжлийн сан нь цаг үеэ олсон шийдэл гэж үздэг. Тэгэхээр энэ арга хэрэгсэл нь орон нутгийн төсвийн зарлагын тодорхой хэсгийг юунд чиглүүлэх вэ гэдгийг харуулж байгаа бөгөөд ихэнх тохиолдолд нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхээр зарцуулагдаж байна. Орон нутгийн хөгжлийн сангийн зорилго нь орон нутгийн хөгжлийг дэмжих, бүс нутгийн хөгжлийн тэнцвэртэй байдлыг хангах, иргэд тогтвор суурьшилтай амьдрах орчин, нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэгддэг. Энд хөгжлийн тэнцвэртэй байдлыг хангах гэж тод томруунаар бичсэн байна. Хөгжлийн тэнцвэртэй байдлыг хангана гэдэг нь байгаль орчны тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлон шийдвэрлэхэд энэхүү хөрөнгийг зарцуулж болно гэсэн агуулгатай. Өөрөөр хэлбэл танай сумын иргэдийн хувьд байгаль орчны ямар нэг асуудлыг шийдвэрлэх нь туйлын чухал гэж тодорхойлох юм бол хөгжлийн сангаас зарцуулалт хийж болно гэсэн үг. Гэвч манай орны эдийн засаг, нийгмийн нөхцөл байдал, хүн амын амьжиргааны түвшнийг бодолцон үзвэл энэхүү сангийн хөрөнгөөс багахан хэсэг нь л байгаль хамгаалахад зарцуулагдах бодит нөхцөл байдалтай бид өдөр тутам л тулгарч байна. Хүн амын эдийн засаг, нийгмийн асуудал нь байгаль орчны асуудлаас дээгүүр эрэмбэлэгдэж байгаа бол энэ сангийн зарцуулалт нийгмийн хөгжил, эдийн засгийн асуудлуудыг шийдвэрлэхэд бүхэлдээ ч зарцуулагдах нөхцөл байдал үүсч болно. Иймээс орон нутгийн төсвөөс байгаль хамгаалахад зориулсан өөр эх үүсвэр байгаа эсэхийг бид судлах хэрэгтэй болох нь. Өмнөх асуултын хариултаар хөндсөн хоёр дахь хувилбар буюу Орон нутгийн төсвийн суурь зарлагаас санхүүжүүлэх боломжтой эсэхийг дараагийн асуултад хариулах байдлаар тодорхойлно.

Төсвийн тухай хуулийн 4.1.30-т “орон нутгийн төсвийн суурь зарлага” гэж засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлагыг болон орон нутгийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдох урсгал болон хөрөнгийн зарлагын нийлбэрийг хэлнэ гэж заасан байдаг. Тодорхойлолтыг сайн анзаарвал ...орон нутгийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдох... гэсэн утга байна. Орон нутгийн чиг үүрэгт байгаль орчныг хамгаалах, сэргээх чиг үүрэг багтана. Тиймээс суурь зарлагад байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг оруулан тооцох ёстой юм. Манай Улс нь Ази тивийн цээжинд оршдог, эрс тэс уур амьсгалтай, хэт эмзэг экосистемтэйн хувьд дэлхий даяар хурдтай өрнөж буй уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөнд хамгийн ихээр нэрвэгдэж байгаа онцлогтой. Олон тооны судалгааны үр дүнгээс ОРОН НУТГИЙН ТӨСВИЙН СУУРЬ ЗАРЛАГА ГЭЖ ЮУ ВЭ? 4 харахад энэхүү байгалийн өөрчлөлтийн сөрөг нөлөө тусаагүй нэг ч аймаг, сум үлдээгүй нь тодорхой байна. Иймээс иргэдийн Төлөөлөгч та өөрийн орон нутгийнхаа төсвийн ерөнхийлөн захирагчийг байгаль орчныг хамгаалах чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлж, хяналт тавихдаа орон нутгийн төсвийн суурь зарлагад байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг тусгасан эсэхийг шалгаж, тусгаагүй тохиолдолд төсөвт тусгуулах хүсэлт гаргах нь таны эрхэм үүрэг юм.

Орон нутгийн төсвийн суурь зарлага нь орон нутгийн төсвийн суурь орлогод үндэслэгдэнэ. Орон нутгийн төсвийг бүтцийнх нь хувьд авч үзвэл орлого ба зарлага гэсэн хоёр хэсэгтэй байдаг. Энгийнээр тайлбарлавал олсон орлогоо нэг талд нь бүртгээд нөгөө талд нь тэрхүү орлогоо тухайн орон нутагт хэрэгжүүлэх ёстой, нэн шаардлагатай арга хэмжээ, үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхээр төлөвлөн бүртгэх зарчимтай. Тэгэхээр орон нутгийн суурь төсвийн санал нь орлого, зарлага гэсэн 2 хэсгээс бүрдэх ба ямар эх үүсвэрээс орлого бүрдүүлэхээр төлөвлөж байгаа нь буцаагаад юунд зарцуулах вэ гэдэгт хамгаас чухал нөлөөтэй болохыг иргэдийн Төлөөлөгч та анзаараарай. Орон нутгийн төсвийн суурь орлогыг тухайн шатны төсөвт орох Улсын Их Хурлаас тогтоосон татварын доод хувь, хэмжээгээр тооцсон татварын болон татварын бус орлогын нийлбэрээр тогтоосон байдаг. Тэгэхээр аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн төсөвт орж байгаа татварын орлогоор байгаль хамгаалах арга хэмжээг санхүүжүүлэх шаардлагатай гэсэн уялдаа холбоо харагдана. Өөрөөр хэлбэл байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг төлөвлөж санхүүжүүлэх гэж байгаа бол Төсвийн тухай хуулиар орон нутгийн төсөвт орж байгаа татваруудаас байгаль хамгаалахад зориулагдаж байгаа эсэхийг тодруулан харах шаардлагатай байна гэсэн үг. Тэгвэл тийм хууль байдаг бөгөөд тэрхүү хуулийн дагуу төвлөрүүлсэн орлогын тодорхой хэсэг нь байгаль хамгаалахад заавал зарцуулагдах ёстой юм. Ямар хуулийн дагуу төвлөрүүлсэн орлогыг байгаль хамгаалахад заавал зарцуулагдах ёстой талаарх тайлбарыг дараагийн асуултаар гарган ирнэ.

Төсвийн тухай хуулийн 23 дугаар зүйл (Төсвийн орлого)-д зааснаар орон нутгийн төсөв нь хоёр шатлалд хуваагдах бөгөөд тухайн шатлал бүрд оруулах татварын болон татварын бус орлогуудыг нэг бүрчлэн заасан байдаг. Тэгэхээр байгаль орчныг хамгаалахад заавал зарцуулах ёстой татварын орлогыг аймаг, нийслэлийн төсөвт ч, сум, дүүргийн төсөвт ч төвлөрүүлэхээр зохицуулсан байна. Өөрөөр хэлбэл энэ асуултад гарч байгаа байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого нь аймаг, нийслэл ба сум, дүүргийн төсвийн аль алинд нь төвлөрүүлэхээр хуульчлагдсан байдаг гэсэн үг. Төсвийн тухай хуульд энэхүү орлогыг хэрхэн зарцуулах талаар нарийвчлан тусгаагүй боловч Монгол Улсын Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулиар энэхүү орлогыг хэрхэн зарцуулахыг маш нарийн хуваарилалттайгаар тодорхой заасан байна. Товчхондоо сум, дүүргийн төсөвт төвлөрүүлж байгаа байгалийн нөөцүүд болох амьтан, ургамал, газар, ус рашаан, ойн нөөцийн төлбөрийн (төлбөр гэдэг нь татварын нэг хэлбэрийн нэршил) орлогыг юунд зарцуулж байгаа, юунд зарцуулахаар төлөвлөж байгааг анхаарах ёстой юм. Хуулиараа байгаль хамгаалахад зарцуулах ёстой төлбөрийн орлого юунд зарцуулагдаж байгааг тодруулан харж чадвал Засаг дарга хуулийн дагуу боловсруулагдсан төсвийн төслийг өргөн мэдүүлсэн эсэхэд иргэдийн Төлөөлөгч та хяналт тавих, хуулийн дагуу засварлуулах үндэслэлтэй болох юм.

Орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлж байгаа орлогын тодорхой хэсэг буюу байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоос байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд ЗААВАЛ зарцуулах доод хувь хэмжээг хуулиар тогтоож өгсөн байдаг. Төсвийн тухай хуулиар амьтан, ургамал, газар, ус рашаан, ойн (5 төрлийн) нөөц ашигласны төлбөрийн орлогыг аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн төсөвт төвлөрүүлдэг. Энэ товхимлын 13 дугаар асуултаас нөөц бүрийн хувьд төвлөрүүлэх орлогын ямар хувь хэмжээнээс багагүйг нь байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах ёстойг харна уу. Тэгэхээр орон нутгийн төсвийн орлогын тодорхой хэсэг нь хуульд зааснаас багагүйгээр байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулагдах ёстой болохыг иргэдийн Төлөөлөгч та анхааралдаа аваарай.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулиар дараах таван нөөцийн хүрээнд төлбөр бүрдүүлэхээр тогтсон байдаг. Үүнд:

• 5 дугаар зүйл. Ургамал ашигласны төлбөр ногдох зүйл
  • 5.1. Дараах ангиллын ургамалд төлбөр ногдуулна:
    • 5.1.1. нэн ховор ургамал;
    • 5.1.2. ховор ургамал;
    • 5.1.3. элбэг ургамал.
• 6 дугаар зүйл. Ус, рашааны нөөц ашигласны төлбөр ногдох зүйл
  • 6.1.Дор дурдсан зориулалтаар ашигласан ус, рашаан тэдгээрийн орчинд төлбөр ногдуулна:
    • 6.1.1.хүн амын унд, ахуйн болон үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зориулалтаар ашигласан ус;
    • 6.1.2.уул уурхайн үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашигласан ус;
    • 6.1.3.эмчилгээ, сувилгаа, халаалт болон үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зориулалтаар ашигласан рашаан;
    • 6.1.4.эрчим хүч үйлдвэрлэх, тээвэр хийх болон усны амьтан, ургамал өсгөн үржүүлэх зэрэг үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зориулалтаар ашигласан ус, рашааны орчин.
• 7 дугаар зүйл. Ойн нөөц ашигласны төлбөр ногдох зүйл
  • 7.1.Аливаа зориулалтаар ойгоос бэлтгэж ашигласан бүх төрлийн хэрэглээний мод, түлээнд төлбөр ногдуулна.
  • 7.2.Ойн дагалт баялгийн нөөц самар, мөөг, давирхай, шилмүүс, мөчир, үр, хусны шүүсэнд төлбөр ногдуулна.
• 8 дугаар зүйл. Ан амьтны нөөц ашигласны төлбөр ногдох зүйл
  • 8.1.Төлбөр ногдох зүйл нь дор дурдсан зориулалтаар ашигласан ан амьтан байна:
    • 8.1.1.ахуйн зориулалтаар агнасан, барьсан;
    • 8.1.2.үйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнасан, барьсан;
    • 8.1.3.тусгай зориулалтаар агнасан, барьсан (соёл, шинжлэх ухаан, тусгай төлбөртэй).
• Ойгоос хэрэглээний мод, түлээ бэлтгэж ашигласны төлбөрийн тухай

Түүнчлэн Газрын төлбөрийн тухай хуулиар иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад төрийн өмчийн газрыг эзэмшиж, ашигласны төлөө төлбөр ногдуулах, уг төлбөрийг төсөвт төлөхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулж, газрын төлбөрийн орлогын зохих хувийг иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын эзэмшил, ашиглалтад байгаагаас бусад төрийн өмчийн газрыг хамгаалах, нөхөн сэргээх, газар зохион байгуулалтын арга хэмжээнд зориулан зарцуулахаар зохицуулсан байдаг. Газрын төлбөрийн орлогын БОХНСАХ-нд зарцуулагдах хувийг Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 18.1-т заасан байдаг. Гэвч эдгээр заалтууд нь байгалийн нөөцийн төрөл, зүйлүүдийг заавал ашиглуулж, төлбөр авна гэсэн утгатай биш юм. Харин эрх бүхий байгууллагуудын олгосон зөвшөөрлийн хүрээнд зөвшөөрөгдөх хугацаанд нь тухайн нөөцийг ашиглуулж, холбогдох этгээдэд төлбөр ногдуулан орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлдэг.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулиар нөөцийн төрөл бүрээр төлбөрийн хэмжээг тухайн нөөцийн экологи-эдийн засгийн үнэлгээнд үндэслэн тодорхой хувиар энэ хуулийн дөрөвдүгээр бүлэгт заасан эрх бүхий талууд оролцож тогтоодог. Жишээлбэл:

• Байгалийн ургамлын нөөц ашигласны төлбөрийн хэмжээг аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас энэ хуулийн 14.1-д заасан төлбөрийн хэмжээний хязгаарт багтаан ургамлын нөөц, тархац, ач холбогдол, ашиглагдах эрхтний онцлог, зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн байдлыг харгалзан ургамлын нэр төрөл тус бүрээр энэ хуулийн 9 дүгээр зүйлд заасан төлбөр тооцох үзүүлэлт дэх экологи-эдийн засгийн үнэлгээний дор дурдсан хувиар тооцон төгрөгөөр тогтооно.
• Усны нөөц ашигласны төлбөрийн хувь, хэмжээг энэ хуулийн 15.1-д заасан хязгаарт багтаан Засгийн газар, рашаан ашигласны төлбөрийн хэмжээг энэ хуулийн 15.2-т заасан хязгаарт багтаан аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал тус тус төлбөр тооцох үзүүлэлтийн нэгжийн хязгаарт багтаан тогтооно. Түүнчлэн байгалийн халуун усыг халаалтын зориулалтаар ашиглавал ногдуулах төлбөрийн хэмжээг тухайн орон нутгийн халаалтын хөлсний 50 хүртэл хувиар, үйлчилгээ, аж ахуйн зориулалтаар ашиглавал ус ашигласны төлбөрийн 50 хүртэл хувиар аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал тогтоож болно.
• Ой, ойн дагалт баялагийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухайд гэвэл, ойгоос хэрэглээний мод, түлээ бэлтгэж ашигласны төлбөрийг ойн нөөцийн экологи эдийн засгийн үнэлгээнээс энэ хуулийн 11.1.1-д заасан хэрэглээний модонд 6.0-30.0 хувь, энэ хуулийн 11.1.2-т заасан түлээнд 2.0-10.0 хувиар тооцно. Засгийн газар ойн мужлал бүрээр төлбөрийг ялгавартай тогтооно.

Харин ойн дагалт баялгийн нөөцийг ашигласны төлбөрийн хэмжээг байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага буюу Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам тогтооно. Ойн тухай хуулийн 3.1.12-т зааснаар “ойн дагалт баялаг” гэж ойн сангийн газарт ургадаг жимс, жимсгэнэ, мөөг, самар, эмийн болон хүнс, тэжээл, техникийн ургамал, модны холтос, үйс, хусны шүүс, давирхай, ойн хөвд, хөвхөн зэрэг ойгоос авч ашиглаж байгаа аливаа баялгийн нөөцийг оруулдаг. • Ан, амьтны нөөц ашигласны төлбөрийн хувь хэмжээг энэ хуулийн 17-р зүйлд нарийвчлан заасан байдаг. Мөн газрын нөөцийн төлбөрийн хувь хэмжээг Газрын төлбөрийн тухай хуулиар тусад нь авч үзсэн байдаг.

Төсвийн тухай хуульд байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогыг орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлэхээр заасан байдаг. Үүнд:

• Аймаг, нийслэлийн төсөвт:
  • Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зориулалтаар ашигласан ус, рашааны төлбөр
  • 7.2.Ойн дагалт баялгийн нөөц самар, мөөг, давирхай, шилмүүс, мөчир, үр, хусны шүүсэнд төлбөр ногдуулна.
• Сум, дүүргийн төсөвт:
  • Ахуйн зориулалтаар ашигласан ус, рашааны төлбөр
  • Газрын төлбөр
  • Ойн нөөцийн төлбөр
  • Байгалийн ургамлын төлбөр
  • Ан, амьтны төлбөр

2022 оны нэгдүгээр сарын 01-ний өдрийг хүртэл орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлэх байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого дээрх байдлаар хуваарилагдаж байсан. Харин 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн газрын төлбөрийн орлого аймаг, сум гэж хуваагдахгүйгээр зөвхөн сумын төсөвт орохоор болж өөрчлөгдсөн. Өөрөөр хэлбэл байгалийн нөөц ашигласны төлбөрөөс сумын төсөвт төвлөрөх орлогын хэмжээ өмнөх жилүүдийнхээс нэмэгдэхээр болж байна. Эндээс харвал иргэдийн Төлөөлөгч та Төсвийн тухай хуулийн өөрчлөлтүүдийг цаг тухай бүрд нь анзаарч, танай сумын төсөвт ямар нөлөөтэй болохыг дүгнэж байх хэрэгтэй.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн дагуу бүрдүүлж байгаа нөөцийн орлогыг төлбөрийн орлогын хэсэг болон үлдэх хэсэг гэж хувааж авч үзэж болно. Төлбөрийн орлогын хэсгийг байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах ёстой байдаг. Өөрөөр хэлбэл төлбөрийн орлогын хэсэг нь зөвхөн байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд заавал зарцуулагдах ёстой. Зарим суманд ойн нөөц хангалттай байхад бусад суманд агнуурын нөөц илүү их байж болно. Иймээс тухайн сумын төсөвт орж байгаа байгалийн нөөцийн төрөл зүйлээс хамаараад төлбөрийн орлогын хэсэг өөр өөр байна гэсэн үг. Жишээлбэл, танай сум ойн нөөц ашигласны төлбөрөөс орлого олдог бол түүний 85 буюу түүнээс дээш хувь нь төлбөрийн орлогын хэсэг болно гэсэн үг. Төлбөрийн орлогын хэсэг нь байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 18.1-т заасны дагуу тухайн нөөцийн төлбөрийн орлогоос байгаль хамгаалах нөхөн сэргээх арга хэмжээнд заавал зарцуулах хамгийн доод хувь хэмжээ юм. Дахин хэлэхэд, төлбөрийн орлогын хэсэг нь ЗӨВХӨН байгаль хамгаалахад л зарцуулагдах ёстой. Харин үлдэх хэсэг нь буюу байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын хэсгээс бусад хэсгийг тухайн орон нутгийн хөгжил д э в ш и л , н и й г э м , эд и й н з а с г и й н өөрчлөлттэй холбоотой тулгамдаж байгаа асуудлуудад зарцуулах эрх нь бүрэн нээлттэй байдаг. Иймээс иргэдийн Төлөөлөгч та төсөв батлахын өмнө байгалийн нөөцийн төлбөрийн орлогоос хуульд заасан хувь хэмжээгээр байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг санхүүжүүлэхээр төсвийн төсөлд тусгасан эсэхийг шалгах хэрэгтэй юм.

Төлбөрийн орлогын хэсэг гэдэгт Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 13.1-т зааснаар төсвийн жилд байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нөөцийг нөхөн сэргээхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэх зорилгоор хуваарилсан байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын тодорхой хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн хөрөнгө багтана. Өөрөөр хэлбэл орон нутгийн төсөвт оруулсан төлбөрийн орлогоос дараах байдлаар байгаль хамгаалах арга хэмжээг заавал санхүүжүүлэх ёстой юм. Үүнд:

Байгалийн баялгийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын төрөл	Байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нөөцийг нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах төлбөрийн орлогын хувь, хэмжээний доод хязгаар (нийт орлогын дүнгээс)
Байгалийн ургамлын нөөц ашигласны төлбөрийн орлого	15 хувь
Ан амьтны нөөц ашигласны төлбөрийн орлого	50 хувь
Газрын төлбөрийн орлого	15 хувь
Ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого	85 хувь
Ус, рашааны нөөц ашигласны төлбөрийн орлого	35 хувь

Жишээлбэл, танай суманд ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого гэж 100 сая төгрөг хуримтлагдсан бол тэрхүү дүнгийн 85 хувь буюу 85 сая төгрөгийг байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулах ёстой юм (85 хувь гэдэг нь хамгийн бага хувь хэмжээ бөгөөд хүсвэл энэ орлогыг 100 хувь байгаль хамгаалахад зарцуулах эрх нь иргэдийн Төлөөлөгч танд бий). Харин үлдэх 15 хувийг тухайн сумын хувьд тулгамдаж буй, шийдвэрлэх ёстой нийгэм, эдийн засгийн асуудлуудад зориулж болно.

Өмнө дурдсанчлан төлбөрийн орлогын хэсгийг зөвхөн байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах ёстой. Жишээлбэл, байгалийн ургамлын нөөц ашигласны төлбөрийн орлого 10 сая төгрөг, ан амьтны нөөц ашигласны төлбөрийн орлого 20 сая төгрөг, газрын төлбөрийн орлого 30 сая төгрөг, ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого 50 сая төгрөг, ус, рашааны нөөц ашигласны төлбөрийн орлого 10 сая төгрөгийг тус тус төвлөрүүлсэн гэж үзье. Тэгвэл байгаль хамгаалахад зарцуулах ёстой төлбөрийн орлогын хэсэг нь байгалийн ургамлын төлбөрийн орлогоос 1.5 сая төгрөг, ан амьтны төлбөрийн орлогоос 10 сая, газрын төлбөрийн орлогоос 4.5 сая төгрөг, ойн орлогоос 42.5 сая төгрөг, усны төлбөрөөс 3.5 сая төгрөгийг тус тус байгаль хамгаалахад зарцуулах ёстой болж байна. Өөрөөр хэлбэл байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого гэж 120 сая төгрөг сумын төсөвт төвлөрүүлсэн бол түүнээс 62 сая төгрөгөөс багагүй байхаар байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах ёстой гэсэн үг.

Төлбөрийн орлогоос байгаль хамгаалахад зарцуулсан дүн нь байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн хэрэгжилт ямар түвшинд байгааг хэмжих гол үзүүлэлт болох бөгөөд хуулийн хэрэгжилтийг дараах томъёогоор тооцоолно: Зарцуулбал зохих орлого гэдэг нь тухайн жилд орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлсэн орлогоос Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 18.1-т заасны дагуу хуваарилсан орлогын хэсэг юм. • БНАТ-ийн орлогоос зарцуулсан зардал гэдэг нь орон нутгийн төсвөөс байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд тухайн төсвийн жилд зарцуулсан зардлуудын нийлбэр байна. Өөрөөр хэлбэл орон нутгийн төсөвт орсон байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоос уг хуулийн 18.1- т заасан хувь хэмжээгээр байгаль орчныг хамгаалах нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулж байж хуулийн хэрэгжилт бүрэн хангагдах юм. Иргэдийн Төлөөлөгч та өөрийн сумын төсөвт орсон байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоос ямар хэмжээтэйг зарцуулж байж хуулийн хэрэгжилтийг хангах ёстой болохыг энэ томьёогоор тооцоолж үзээрэй.

Харамсалтай нь энэхүү хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш өнөөг хүртэл улсын хэмжээнд бүрэн хэрэгжсэн төсвийн жил байхгүй. Хуулийн хэрэгжилт 2018 -2021 оны хооронд ямар байсныг зураглан харуулав. Уг хуулийн хэрэгжилт улсын дүнгээр 2018 онд 36.5%, 2019 онд 48.0%-д хүрч өсөх хандлагатай байсан ч 2020 онд 38.3%, 2021 онд 26% болж жил дараалан буурсан байна. Хуулийн хэрэгжилт улсын хэмжээнд 50 хувьд ч хүрэхгүй байгаагийн гол шалтгаан нь юу болохыг дараа дараагийн асуултуудаар тодруулна.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хууль бүрэн хэрэгжихгүй байхад олон тооны хүчин зүйл нөлөөж байгааг НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн Биологийн олон янз байдлын санхүүжилтийн санаачилга - БИОФИН II төслийн хүрээнд тодруулсан. Жишээлбэл, төсөв боловсруулах үед сумын түвшинд төлбөрийн орлогыг төлөвлөж байгаа боловч түүгээр санхүүжүүлэх байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээний зардлыг тусгадаггүй байдал түгээмэл байгаа учраас хуулийн хэрэгжилт доогуур гарч байна. Мөн төсөв баталж буй иргэдийн Төлөөлөгч нарын олонхид нь энэ хуулийн талаар буюу сумын төсвөөс байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг хэрэгжүүлэх ёстой байдаг талаар мэдээлэл хомс байдаг. Байгаль орчны салбарын байгууллага хоорондын уялдаа сул төдийгүй тус салбарын мэргэжилтнүүдийн төсвийн төлөвлөлт, төсвийн шатлал хоорондын харилцааны талаарх мэдлэг бүх шатанд маш сул байгаа нь хууль хэрэгжихгүй байдалд холбогдоно. Энд бүх шалтгааныг дурдвал уншигч таныг залхааж магадгүй тул дараах асуултад хариулах байдлаар хамгийн гол шалтгааныг нь тодруулъя.

Хууль хэрэгжихгүй байхад хүргэж байгаа суурь гурван шалтгаан байна. Үүнд:

• Байгаль хамгаалах салбарын мэргэжилтэн, албан хаагчдын төсвийн харилцааны талаарх мэдлэг маш сул байна. Иймээс орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлж байгаа байгалийн нөөцийн төлбөрийг хуулийн дагуу зарцуулахад байгаль хамгаалагч, байгаль орчны хяналтын улсын байцаагч, байгаль орчны асуудал хариуцсан мэргэжилтнүүд санал бодлоо сайн тусгаж чадахгүй байна. Түүнчлэн орон нутгийн төсвийг эцэслэн батлах эрх бүхий ИТХ энэ хуулийн талаар маш бага мэдээлэлтэй байгаа нь хуулийн хэрэгжилтийг сулруулах үндсэн шалтгаануудын нэг болно.
• Орон нутгийн төсвийг болвсруулахад баримтлах цаглабартай байгаль орчны төлөвлөлт нийцдэггүй байсан. Жишээлбэл , байгалийн нөөц ашиглах төрөл, дээд хэмжээг БОАЖЯ нэгдсэн байдлаар төсөв боловсруулахаас өмнө аймаг, нийслэлийн байгаль орчны газарт хүргүүлдэггүй. Үүнээс болж төсвийн төлөвлөлтөд байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого буруу тусгагдаж, улмаар байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээ нь орон нутгийн төсвийн зарлага хэсэгт зохих түвшнээс багаар суугд даг байсан. Энэ асуудлыг ЗГ-ын 2022 оны 2 дугаар тогтоолоор шинэчлэгдэн батлагдсан журмаар шийдвэрлэсэн.
• Орон нутгийн төсөв боловсруулахад оролцогч талуудын хоорондын ажлын уялдаа хангалтгүй байна. Сумын түвшний байгаль орчны төлөвлөлтөд оролцогч талууд гэдэгт сумын засаг дарга, санхүүгийн албаны дарга, төрийн сангийн мэргэжилтэн, байгаль хамгаалагч, байгаль орчны хяналтын улсын байцаагч, татварын улсын байцаагч, газрын даамал орохоос гадна хэрэв тухайн суманд тусгай хамгаалалттай газар , усны сав газрын хамгаалалтын бүс, сум дундын ойн ангийн хариуцах нутаг дэвсгэр байдаг бол тэдгээр байгууллагуудыг мөн оруулна. Иймээс орон нутгийн төсвөөс байгаль хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөж зохион байгуулна гэдэг нь олон талын оролцоог хамарч байж үр дүнтэй болох юм.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн хэрэгжилт сул байгаа үндсэн шалтгаануудын нэг нь ИТХын энэ хуулийн талаарх мэдээлэл сул байгаа гэдгийг өмнө нь дурдсан. Орон нутгийн төсвийг хэлэлцэж баталдаг субъектийнхээ хувьд иргэдийн Төлөөлөгч та төсөв баталсан тогтоолоороо хуулийн хэрэгжилтийг хэдэн хувьтай байхыг эцэслэн шийдвэрлэж байгаа юм. Ж и ш э э л б э л , И Т Х н ь х у у л и й н хэрэгжилтийг хангахуйц бус байдлаар буюу байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээний зардлыг хэлэлцэж буй төсвийн төсөлдөө оруулаагүй байгааг хэвээр нь үлдээж баталбал байгаль хамгаалахад сөрөг үр дагавартай. Монгол улсын бүх шатны төсөв нь батлагдсан арга хэмжээгээр зарлага гаргах, төсөвт суугаагүй арга хэмжээнд з а р л а г а г а р г а х г ү й б а й х ү н д с э н зарчимтай. Тэгэхээр иргэдийн Төлөөлөгч таны баталсан тухайн жилийн төсөвт байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээ тусгагдаагүй бол дахин тодотгол хийхээс өөрөөр орон нутгийн төсвөөр байгаль хамгаалах арга хэмжээг санхүүжүүлэх боломжгүй болно. Хэрэв танай сумын төсөвт байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээ суухгүй бол уг хуулийн хэрэгжилт 0% болно гэсэн үг.

Орон нутгийн төсөв батлах үйл явц энгийн мэт харагдавч сум нь аймгаас, аймаг нь улсаас хамаарсан нарийн төвөгтэй үйл ажиллагаа юм. Улсын төсөв батлагдаж байж аймгийн төсвийг хэлэлцэж батална. Аймгийн төсөв хэлэлцэгдэн батлагдаж байж сумын төсөв батлагдах боломжтой болно. Гэхдээ орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлж байгаа байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогыг ямар хэмжээтэй байх, төлбөрийн орлогын хэсгээр ямар ямар байгаль орчны асуудлуудыг шийдвэрлэж болохыг аймаг, нийслэлийн ИТХ тогтоодог. Тэгэхээр аймгийн ИТХ-ын төсөв баталсан тогтоол нь сум бүрээр задарч төсөвт нь суугдах тул тухайн суманд байгаль хамгаалах арга хэмжээ төлөвлөгдөх эсэх нь аймгийн ИТХ-ын тогтоосон хүрээнд байхаас өөр аргагүй болно. Х э р э в с у м а н д х э р э г ж ү ү л э х э э р төлөвлөсөн арга хэмжээгээ аймгийн төсөвт суулгаагүй бол тухайн сумын хувьд байгаль хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөх нь хүндрэлтэй болно. Яг энэ шалтгаанаар олонх сумдын төсөвт байгаль хамгаалах зардал суухгүй байна. Ерөнхий дүр зургаар нь харвал аймгийн төсөвт тусгагдаагүй тохиолдолд сумын төсөвт байгалийн нөөцийн орлого ордог боловч түүгээр гүйцэтгэх байгаль хамгаалах зардал суудаггүй гэсэн үг. Тиймээс иргэдийн Төлөөлөгч та өөрийн сумын нутаг дэвсгэрээс байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого олж байгаа бол түүгээр байгаль хамгаалах арга хэмжээг танай суманд гүйцэтгэх ёстой гэдгийг аймгийн ИТХ, Засаг даргад уламжлах хэрэгтэй.

Өмнө дурдсанчлан ИТХ-ын төсөв батлах, тодотгол хийх тухай тогтоолууд нь тухайн суманд байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээ гүйцэтгэгдэх эсэхийг тодорхойлсон эрх зүйн баримт бичиг болохын хувьд орон нутгийн төсвөөр байгаль хамгаалах үйл явцын хамгийн чухал, шийдвэрлэх эцсийн цэг болдог. Хэрэв ИТХ төсөв батлахдаа байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг суулгахгүй бол дээд шатны төсөвт тодотгол орсны дараа л төсөвт нэмэлт, өөрчлөлт оруулах байдлаар байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг төсөвт суулгах боломжтойг анхаарна уу.

Орон нутгийн төсвийн төслийг Засаг дарга өргөн мэдүүлэх үед иргэдийн Төлөөлөгч та дараах зүйлсийг анхаарах хэрэгтэй. Үүнд:

• Хэлэлцэж буй төсвийн төслийн орлого хэсэгт байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого багтаж байгаа эсэхийг шалгах;
• Хэрэв байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогыг орон нутгийн төсөв оруулахаар төлөвлөсөн бол түүгээр санхүүжүүлэх байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээний зардал байгаа эсэхийг тодруулах;
• Хэрэв байгаль хамгаалах зардал байгаа бол тэр нь хуулийн хэрэгжих хэмжээнд хүртэл тусгагдсан эсэх;
• Хэрэв хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байдлаар төлөвлөсөн бол төсвийн төсөлд зүй ёсоор тусгуулах санал оруулах;
• Хууль хэрэгжихүйц төсвийн төслийг баталдаг байх;
• Хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байхаар төлөвлөсөн тохиолдолд байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 18.1 заалтыг хэрэгжүүлэх шаардлага тавьж буцаадаг байх;
• Төлөвлөгдөөгүй байгалийн нөөцийн орлогыг зарцуулах тогтоол гаргах гэж буй бол хуулийн заалтын дагуу байгаль хамгаалахад зарцуулдаг байх.

Иргэдийн Төлөөлөгч та орон нутгийн төсөв батлахдаа дээрх анхаарах зүйлсийг ЗААВАЛ дагаж мөрдөөрэй. Ингэж чадвал энэ хууль хэрэгжээд зогсохгүй, ирээдүй хойч үедээ байгаль орчноо хэвээр нь хадгалан үлдээх боломжийг үүсгэж байгаа хэрэг юм.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого нь байгаль хамгаалахад зарцуулагдах ёстой гэсэн энгийн зарчмыг баримтлах нь иргэдийн Төлөөлөгч таны эх нутгаа хэвээр нь хадгалахад оруулж байгаа маш том ХУВЬ НЭМЭР юм. “БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ АШИГЛАСНЫ ТӨЛБӨРИЙН ОРЛОГЫН ХЭСГИЙГ БАЙГАЛЬ ОРЧНЫГ ХАМГААЛАХАД ЗАРЦУУЛНА” - Та энэ энгийн зарчмыг л баримтлахад хангалттай.

Давсан орлого гэдэг нь байгалийн нөөцийн төлбөрийн орлого ямар нэгэн шалтгаанаар орон нутгийн холбогдох дансанд төлөвлөж байсан дүнгээсээ илүүтэйгээр төвлөрөхийг хэлнэ. Янз бүрийн шалтгаанаар давсан орлого бүрддэг. Жишээлбэл, хуш мод жил бүр самар өгдөггүй. Гэхдээ 4-10 жилийн зайтайгаар самрын их ургацын жил тохиох бөгөөд самар ургах эсэх талаар төсөвт жил бүр тусгах боломжгүй байдаг. Гэтэл самар ихээр ургасан жил ганцхан сумын дансанд тэрбум гаруй төгрөг төвлөрөх тохиолдол ч гардаг. Давсан орлогын зарцуулалтыг байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 18.1-т заасан хувь хэмжээгээр баримтлан зарцуулах тогтоол гаргах нь иргэдийн Төлөөлөгч таны үүрэг юм. Давсан орлогоос байгаль хамгаалахад зарцуулах тухай зохицуулалтыг ЗГ-ын 2022 оны 2 дугаар тогтоолоор шинэчлэгдсэн журамд тусгасан болно.

ДАВСАН ОРЛОГЫГ ЗАРЦУУЛАХДАА ЯМАР ЗАРЧИМ БАРИМТЛАХ ЁСТОЙ ВЭ?
Байгалийн нөөцийн төлбөрийн орлогоос тухайн жилийн төсвийг зөв төлөвлөж чадсан эсэхээс үл хамааран хуулийн дагуу зарцуулах ёстой. Өөрөөр хэлбэл байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого өндөр дүнтэй байна гэдэг нь танай сум байгалийн нөөцөөсөө илүү ихээр хорогдуулж байна. Тэгэхээр байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хадгална гэвэл байгаль хамгаалах арга хэмжээг илүү ихээр хэрэгжүүлэх ёстой гэсэн үг юм. Энэ утгаараа иргэдийн Төлөөлөгч та давсан орлогын зарцуулалтыг шийдвэрлэх тогтоол гаргахад оролцож байгаа бол Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 18.1-т заасан хувь хэмжээгээр байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг тусгах нь зүйтэй.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого нь нэгэнт орон нутгийн төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг болж байгаа тул төсвийн цагалбартай уялдаж байж уг хууль амжилттай хэрэгжих боломжтой. Төсвийн цаглабарт байгаа хэд хэдэн чухал огноог анхаарах нь зүйтэй. Нэгдүгээрт, жил бүрийн 8 дугаар сарын 15-ны дотор Сангийн яаманд хүргүүлэх аймгийн төсвийн саналд тухайн сумын байгалийн нөөц ашигласны орлогын төлөвлөгөө, байгаль хамгаалах зардлын төлөвлөгөө багтсан байх. Хоёрдугаарт, жил бүрийн 11 дүгээр сарын 25- ны дотор аймгийн ИТХ-д өргөн мэдүүлэх тухайн жилийн төсвийн төсөлд танай сумын байгалийн нөөцийн орлого болон танай суманд хэрэгжүүлэх байгаль хамгаалах арга хэмжээний зардал бүрэн тусгагдсан байх. Ингэж аймгийн төсөвт суулган батлуулснаар танай сумын хувьд өөрийн нутаг дэвсгэрээс бүрдүүлсэн орлогыг буцаан зарцуулах боломжтой болох юм.

Нэгдүгээрт, Төсвийн тухай хуулийн суурь зарчим буюу орон нутагт төсвийн эрх мэдлийг шилжүүлэх бодлого хангагдана. Хоёрдугаарт, тухайн сумын нутаг дэвсгэрээс ашигласан байгалийн нөөцийн төлбөрийн орлого нь тухайн орон нутгийн иргэдийн амьдрах орчин, хүрээлэн буй орчныг сайжруулахад зарцуулагдах нь шударга ёсны зарчмыг хангана. Гуравдугаарт, байгалийн нөөцийг хэрэглэж байна гэдэг нь тухайн нөөц хорогдож байгааг илтгэнэ. Иймээс тухайн орон нутагт (байгалийн нөөц нь багассан) нь төлбөрийн орлогын хэсгийг зарцуулах нь экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах хамгийн зөв шийдлүүдийн нэг болно.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын зарцуулалтыг хянахад иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх хамгийн сайн хувилбаруудын нэг нь байгалийн нөөцийг төвлөрүүлж байгаа суманд (нутаг дэвсгэрт) нь хуулийн дагуу байгаль хамгаалах зардлыг төлөвлөж хэрэгжүүлэх явдал юм. Учир нь иргэдийн Төлөөлөгч та ямар хэмжээний орлого олоод юунд зарцуулсан бэ гэдгийг алхам бүрээр нь ажиглан хянаж чадна. Түүгээр ч зогсохгүй байгаль хамгааллын үр шимийг байгалийн нөөцийг эзэмшигч нутаг орон нь хүртэж байгааг ард иргэд шууд харах боломжтой болно. Энэ ажлын хүрээнд хэд хэдэн томоохон санаачилга хэрэгжиж байгаа бөгөөд тун удахгүй байгаль орчны санхүүжилтийн мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоо бий болж, иргэд хэзээ ч хаанаас ч хянаж чадах боломж бүрдүүлэхээр БОАЖЯ ба НҮБХХ-ийн БИОФИН II төслийн зүгээс идэвхтэй хамтран ажиллаж байна.

Төсвийг батлахдаа Иргэдийн төлөөлөгч та дараах асуултуудыг өөртөө тавиарай. Үүнд:

• Танай суманд Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого хуульд заасны дагуу төлөвлөгдөж төсвийн төсөлд тусгагдсан байна уу?
• Тэрхүү төсвийн орлогын хэсгээр байгаль орчныг хамгаалах нөхөн сэргээх арга хэмжээг төлөвлөсөн байна уу?
• Байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээ нь Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангахад хүрэлцэхүйц байна уу?
• Өмнөх жилийн төсвийн гүйцэтгэлээр байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого давсан уу?
• Хэрэв давсан бол тэрхүү орлогыг зарцуулахдаа Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 18.1-т заасны дагуу зарцуулах гэж байна уу?

Хэрэв эдгээр асуултын аль нэгэнд нь ҮГҮЙ гэж хариулахаар бол учир шалтгааныг нь тодруулах хэрэгтэй бөгөөд иргэдийн Төлөөлөгч та тухайн төсвийн төслийг батлахад санал өгөх эсэхээ дахин нэг бодоорой.